Ἡ Ἱστορικότητα τῶν Χριστουγέννων

Κάθε χρόνο ἔτσι καί φέτος θά γιορτάσουμε τήν γέννηση τοῦ Ἰησοῦ στήν Βηθλεέμ. Στά σχολεῖα θά φτιάξουν φάτνες μέ τούς μάγους νά φέρνουν δῶρα καί τούς βοσκούς παραδίπλα νά κοιτάζουν τό ἄστρο τῶν Χριστουγέννων.

Κάπως ἔτσι παρουσιάζεται ἡ μεγάλη αὐτή στιγμή της χριστιανοσύνης καί κανείς δέν ἔχει λόγο νά ἀμφιβάλλει γιά τήν ἀκρίβεια τῶν λεγομένων τοῦ Εὐαγγελίου.

Ὅμως ἡ ἱστορική ἀνάλυση καί ὄχι ἡ θεολογική ἔρχεται νά ἐγείρει πολλά ἐρωτήματα ὡς πρός τήν ἀκρίβεια τῆς ἱστορίας. Πλῆθος μελετητές, ἀρχαιολόγοι καί ἱστορικοί ἀσχολοῦνται μέ τήν Βίβλο καί εἰδικότερα μέ τήν ἐποχή τοῦ Ἰησοῦ. Τό γιατί τά συμπεράσματα στά ὁποῖα ἔχουν καταλήξει δέν εἶναι εὐρέως γνωστά στό πολύ κοινό ἄν καὶ γνωστά σέ ὅλους τούς σοβαρούς θεολόγους μπορεῖ κάποιος μόνο νά τό ὑποθέσει. Ἐδῶ παρατίθενται μερικά μόνο στοιχεῖα σχετικά μέ τήν γέννηση τοῦ Ἰησοῦ καί τό πώς περιγράφεται στήν Βίβλο καί ἡ σχέση τους μέ ἱστορικά γεγονότα.

Ἅς τα πάρουμε ἀπό την ἀρχή. Ἡ γέννηση τοῦ Ἰησοῦ περιγράφεται μόνο στά κατά Ματθαῖον καί κατά Λουκᾶν εὐαγγέλια. Οἱ εὐαγγελιστές Ἰωάννης καί ὁ Μᾶρκος δέν ἀναφέρουν κάτι σχετικό.

Ὅμως τά δύο αὐτά εὐαγγέλια περιγράφουν τήν γέννηση τοῦ Ἰησοῦ μέ διαφορετικό τρόπο. Ὑπάρχουν πολλές ἀντικρουόμενες περιγραφές ἀλλὰ καί στοιχεῖα πού δέν «δένουν» οὔτε μέ τήν ἱστορική πραγματικότητα ἀλλὰ καί οὔτε μεταξύ τους. Ἄς ἀρχίσουμε λοιπόν μέ τό κατά Ματθαῖον ἱερό εὐαγγέλιο.

Κατά Ματθαῖον ἱερό εὐαγγέλιο

Στό κατά Ματθαῖον ὁ Ἰωσήφ ἀνακαλύπτει ὅτι ἡ μνηστή του, Μαρία, πού νόμιζε ὅτι εἶναι παρθένος, εἶναι ἔγκυος καί θέλει νά τήν χωρίσει φοβούμενος ὅτι τόν ἐξαπάτησε (1.19 Ἰωσήφ δὲ ὁ ἀνὴρ αὐτῆς, δίκαιος ὢν καὶ μὴ θέλων αὐτὴν παραδειγματίσαι, ἐβουλήθη λάθρᾳ ἀπολῦσαι αὐτήν).

Ἐδῶ ὁ εὐαγγελιστής Ματθαῖος ἐμφανίζει τήν Μαρία ὡς παρθένο λόγῳ τῆς προφητείας τοῦ Ἡσαία (7.14). Ὅμως τό ἀρχικό ἑβραϊκό κείμενο ἀναφέρει «νέα γυναῖκα» (“almah”) καί ὄχι παρθένο (“bethulah”). Ἡ μετάφραση στήν Ἑλληνική ἔγινε πιθανόν λάθος μέ τά γνωστά ἀποτελέσματα!

Ἀκολούθως ἔχουμε τήν ἱστορία μέ τούς τρεῖς Μάγους,  τό ἄστρο τῆς Βηθλεέμ καί τόν Ἡρώδη. Ὁ Ἡρώδης φοβούμενος τόν νέο βασιλιά διατάζει τήν σφαγή ὅλων τῶν βρεφῶν κάτω τῶν δύο ἐτῶν στήν περιοχή τῆς Βηθλεέμ καί τῶν περιχώρων. Ὅμως ὁ Ἰωσήφ ἔχοντας γιά μία ἀκόμη φορά προειδοποιηθεῖ ἀπό ἄγγελο προλαβαίνει νά φύγει γιά τήν Αἴγυπτο. Ὅταν ἀργότερα πεθαίνει ὁ Ἡρώδης καί ὁ γιός τοῦ Ἡρώδη, Ἀρχέλαος ἀναλαμβάνει, ὁ Ἰωσήφ μέ τήν οἰκογένεια του ἐπιστρέφει. Αὐτή τήν φορά ὅμως ὄχι στήν Βηθλεέμ ἀλλά στήν Ναζαρέτ. Ἐδῶ θά μεγαλώσει ὁ Ἰησοῦς .

Κατά Λουκᾶ ἱερό  εὐαγγέλιο

Ἡ περιγραφή στό κατά Λουκᾶ εὐαγγέλιο εἶναι κάπως διαφορετική. Σχετικά μέ τήν Μαρία, ὁ Λουκᾶς στηρίζει τήν παρθενία της σέ θεολογική βάση καί ὄχι μέ βάση τήν προφητεία. Ἐμφανίζεται ὅμως ἕνας ἄγγελος πού τοῦ γνωστοποιεῖ ὅτι δέν φταίει θνητός ἀλλά θεός γιά τήν ἐγκυμοσύνη. (Μ1.20 ταῦτα δὲ αὐτοῦ ἐνθυμηθέντος ἰδοὺ ἄγγελος Κυρίου κατ' ὄναρ ἐφάνη αὐτῷ λέγων· Ἰωσήφ υἱὸς Δαυῒδ, μὴ φοβηθῇς παραλαβεῖν Μαριὰμ τὴν γυναῖκά σου, τὸ γὰρ ἐν αὐτῇ γεννηθὲν ἐκ πνεύματός ἐστιν ἁγίου).

Ὃμως καί σχετικά μέ τήν ἀπογραφή ἀρχίζει λέγοντας πώς ὁ αὐτοκράτορας Αὔγουστος (63πχ-14μχ) τήν διέταξε σέ ὅλη τήν ἐπικράτεια, ἐπί κυβερνήτου Συρίας Κυρηνίου. ( Λ. 2.1-2. Ἐγένετο δὲ ἐν ταῖς ἡμέραις ἐκείναις ἐξῆλθε δόγμα παρὰ Καίσαρος Αὐγούστου ἀπογράφεσθαι πᾶσαν τὴν οἰκουμένην. 2 αὕτη ἡ ἀπογραφὴ πρώτη ἐγένετο ἡγεμονεύοντος τῆς Συρίας Κυρηνίου.)

Σύμφωνα μέ τήν ἀπογραφή ἔπρεπε νά ἐπιστρέψουν ὅλοι στόν τόπο τῶν προγόνων τους. Καί ἐφόσον ὁ Ἰωσήφ εἶναι ἀπόγονος τοῦ Δαυῒδ ἀπό τήν Βηθλεέμ, ἐπιστρέφει στήν Βηθλεέμ. (Λ. 2.4  Ἀνέβη δὲ καὶ Ἰωσὴφ ἀπὸ τῆς Γαλιλαίας ἐκ πόλεως Ναζαρὲτ εἰς τὴν Ἰουδαίαν εἰς πόλιν Δαυῒδ ἥτις καλεῖται Βηθλέεμ, διὰ τὸ εἶναι αὐτὸν ἐξ οἴκου καὶ πατριᾶς Δαυῒδ). Ἐκεῖ ἡ Μαρία θά γεννήσει τόν Ἰησοῦ στήν φάτνη καθώς δέν βρέθηκε κατάλυμα. Ἔξω ἀπό τήν φάτνη εἶναι βοσκοί πού θά τούς ἐπισκεφτεῖ ἄγγελος καί θά τούς πεῖ πώς ὁ Μεσσίας γεννήθηκε. Ἀκολούθως ὁ Ἰησοῦς θά ὑποστεῖ περιτομή τήν ὀγδόη μέρα καί θά παρουσιαστεῖ ἐνώπιον τοῦ Συμεών πού θά τόν ἀναγνωρίσει ὡς τόν Μεσσία.

Ἄν ἐξαιρέσουμε τό ἄστρο τῆς Βηθλεέμ πού εἶναι παρουσιάζεται ξεκάθαρα ὡς θαῦμα καί ὡς ἐκ τούτου δέν ἐμπίπτη στήν σφαῖρα μας,  ὑπάρχουν ἀρκετά ἱστορικά παράδοξα. Γιά παράδειγμα, δέν ὑπάρχει καμμία ἱστορική ἐπιβεβαίωση τῆς διαταγῆς τοῦ Ἡρώδη γιά τήν θανάτωση βρεφῶν κάτω τῶν δύο ἐτῶν. Τό ἀναφέρει μόνο ὁ Ματθαῖος. Δέν ὑπάρχει πουθενά ἀλλοῦ, οὔτε στόν Ἰωάννη ἤ στό Μάρκο. Σίγουρα ἕνα τέτοιο γεγονός θά εἶχε σημαδέψει ὅλους τούς Ἰσραηλῖτες τῆς ἐποχῆς ἐκείνης καί θά ὑπῆρχε κάποια ἀναφορά στά ρωμαϊκά ἀρχεῖα ἤ ἀπό ἄλλους συγγραφεῖς. Ἡ ἀπουσία ἐπιβεβαίωσης, βεβαίως, δέν ἀναιρεῖ τήν πραγματικότητα, ἁπλῶς τήν κάνει λιγότερη πιστευτή.

Ὁ Ματθαῖος ἀναφέρει τήν Ναζαρέτ πολύ πιό μετά. Ἐπιπλέον οἱ Μάγοι ἐπισκέπτονται τόν Ἰησοῦ στήν οἰκίαν του στήν Βηθλεέμ καί ὄχι σέ φάτνη! (Μ1.11 καὶ ἐλθόντες εἰς τὴν οἰκίαν εἶδον τὸ παιδίον μετὰ Μαρίας τῆς μητρὸς αὐτοῦ, καὶ πεσόντες προσεκύνησαν αὐτῷ, καὶ ἀνοίξαντες τοὺς θησαυροὺς αὐτῶν προσήνεγκαν αὐτῷ δῶρα, χρυσὸν καὶ λίβανον καὶ σμύρναν).  Ὁμοιάζει ὡσάν ὁ Ἰησοῦς νά γεννήθηκε στήν Βηθλεέμ καί νά ζοῦσε ἐκεῖ καί ὄχι νά ἦταν ἁπλῶς περαστικός ὅπως λέει ὁ Ματθαῖος.

Τό κατά Λουκᾶν ὅμως ἔχει περισσότερα προβλήματα. Καί ἐδῶ τά ἱστορικά στοιχεῖα ἔρχονται σέ ἀντίθεση. Γιά παράδειγμα, ὁ Κυρήνιος πού ἦταν κυβερνήτης Συρίας, ἀνέλαβε καθήκοντα τό 6μχ, ἐνῶ ὁ Ἡρώδης πέθανε τό 4πχ. Ὁ Λουκᾶς δέν ἀναφέρει τόν Ἡρώδη οὔτε τήν σφαγή τῶν νηπίων.  Ἄν πιστέψουμε τόν Λουκᾶ πᾶμε στό 6μχ, ἄν πιστέψουμε τόν Ματθαῖο στό 4πχ! Δέν ὑπάρχει ἱστορική πηγή πού νά ἀναφέρει ἀπογραφή σέ ὅλη τήν ρωμαϊκή ἐπικράτεια πόσο μᾶλλον μία στήν ὁποία οἱ κάτοικοι ἔπρεπε νά ἐπιστρέψουν στήν προγονική τους γῆ.

Ὁ Ἰωσήφ ἀπέχει ἀπό τον Δαυίδ περί τά χίλια χρόνια. Γιὰ φανταστεῖτε νά γινόταν τέτοια ἀπογραφή σήμερα, δηλαδή νά ζητοῦσαν νά πάτε στό χωριό τοῦ πρό-πρό-πρό....πρό-πάππου σας, χίλια χρόνια πίσω. Σίγουρα θά ἀποτελοῦσε ἀξιοπρόσεκτο γεγονός πού θά εἶχε ἀναφερθεῖ καί κάπου ἀλλοῦ ἔστω καί τυχαία (Ὑπάρχουν τοπικές ἀπογραφές γιά φορολογικούς λόγους πού ἀναφέρει ὁ ρωμαιο-εβραῖος ἱστορικός Ἰωσῆφος  το 6-7μχ). Παρεμπιπτόντως, ἄν ὄντως εἶχε γίνει τότε, ὁ Ματθαῖος πού ἦταν φόρο-εἰσπράκτορας θά ἔπρεπε τουλάχιστον νά τό γνωρίζει, ἀλλά δέν τό ἀναφέρει καθόλου. Κάτι ἀκόμα, γιά πιό λόγο ἡ γενεαλογία τοῦ Ἰησοῦ περνάει μέσα ἀπό τόν Ιωσήφ (μέχρι τόν Δαυῒδ) ἀφοῦ καί ὁ Ματθαῖος καί ὁ Λουκᾶς συμφωνοῦν πώς ὁ φυσικός πατέρας τοῦ Ἰησοῦ δέν εἶναι ὁ Ιωσήφ.

Οἱ δύο εὐαγγελιστές συμφωνοῦν πώς ὁ Ἰησοῦς γεννήθηκε στήν Βηθλεέμ καί ὅτι ἡ Μαρία ἦταν παρθένος. Ὅμως καί τῶν δυό οἱ περιγραφές φαίνονται τραβηγμένες γιά την Βηθλεέμ. Ὁ δέ Ματθαῖος μας ἀποκαλύπτει τόν λόγο «Τοῦτο δὲ ὅλον γέγονεν ἵνα πληρωθῇ τὸ ρηθὲν ὑπὸ τοῦ Κυρίου διὰ τοῦ προφήτου λέγοντος».

Οἱ ἱστορικοί μελετητές τῆς Βίβλου, εἰκάζουν πώς ὁ Ἰησοῦς μᾶλλον γεννήθηκε καί μεγάλωσε στήν Ναζαρέτ ἀλλά οἱ μετέπειτα εὐαγγελιστές-συγγραφεῖς  τό ἀλλάξαν γιὰ νά συνάδει μέ τίς προφητεῖες. Ὁ Ματθαῖος τοποθετεῖ τόν Ἰησοῦ ἐξ ἀρχῆς στήν Βηθλεέμ, ὁ δέ Λουκᾶς ἐπινοεῖ ἤ μεταφέρει ἕνα μεταγενέστερο γεγονός γιά νά ἀναγκάσει τόν Ἰωσήφ νά μετακομίσει ἔστω καί προσωρινά στήν Βηθλεέμ ἀπό τήν Ναζαρέτ.

Τό συμπέρασμα εἶναι πώς οἱ περιγραφές τῶν δυὸ εὐαγγελιστῶν γιά τήν γέννηση τοῦ Ἰησοῦ δέν εἶναι εὔκολο νά συγκεραστοῦν οὔτε μέ τά ἱστορικά στοιχεῖα οὔτε μεταξύ τους. Ὁ λόγος εἶναι ἁπλός, καί οἱ περισσότεροι μελετητές συμφωνοῦν σέ αὐτό. Κανένα ἀπό τά τέσσερα εὐαγγέλια δέν γράφτηκε ἀπό τούς μαθητές τοῦ Ἰησοῦ. Γράφτηκαν ἀνώνυμα χρόνια μετά (μετά τό 70μχ) καί στήν Ἑλληνική γλῶσσα πού δέν κατεῖχαν οἱ περισσότεροι μαθητές τοῦ Ἰησοῦ πού μιλοῦσαν τήν ἁραμαϊκή γλῶσσα. Οἱ συγγραφεῖς δέν ἦταν αὐτόπτες μάρτυρες ἀλλά ἄκουσαν τίς ἱστορίες ἀπό δεύτερο, τρίτο καί ἴσως τέταρτο χέρι.

Αὐτά ὅσο ἀφορᾶ τήν ἱστορικότητα τῶν Χριστουγέννων. Οἱ πιστοί ἔχουν δικαίωμα νά διαλέξουν την δικιά τους ἐκδοχή ἤ καί νά φτιάξουν μία καινούργια πού νά συμβαδίζει μέ τήν πίστη τους καί τήν θεολογία τους.

Τα γεγονότα οὕτως ἤ ἂλλως δέν παίζουν μεγάλο ρόλο ὡς ἀποδεικτικά στοιχεῖα ὅταν πρόκειται γιά θρησκεῖες καί θεούς. Αὐτή εἶναι ἡ δύναμη καί ταυτόχρονα ἡ ἀχίλλειος πτέρνα ὅλων τῶν πίστεων. Ἀφαιροῦν τήν λογική ὅταν αὐτή δέν συμβαδίζει μέ τά τῆς πίστης τους.

Raymond Brown, The Birth of the Messiah: A Commentary on the Infancy Narratives of Matthew and Luke

Bart Erhman Misquoting Jesus: The Story Behind Who Changed the Bible and Why

Bart Erhman The New Testament: A Historical Introduction to the Early Christian Writings,

John Meier, A Marginal Jew: Rethinking the Historical Jesus